μετάdata

Η πνευματική και ειδικότερα η λογοτεχνική επικοινωνία στηρίζεται σε μέγιστο βαθμό στη μετάφραση. Η καταγραφή και η μελέτη όμως των αυτοτελών εκδόσεων των μεταφρασμένων έργων, παρότι ιδιαιτέρως σημαντική, δεν αποτυπώνει πλήρως και με ακρίβεια την πορεία των λογοτεχνικών μεταφορών και αλληλεπιδράσεων. Η μεγάλη συζήτηση για την ξένη λογοτεχνία και οι συναφείς προς τη συζήτηση αυτή μεταφράσεις δημοσιεύονται διαχρονικά και στον Τύπο, ειδικά στα περιοδικά, λογοτεχνικά και άλλα, αναλόγως με την περίοδο, ενώ παράλληλα, οι ανθολογίες αποτελούν μια από τις σημαντικότερες μορφές της κατά André Lefevere μεταγραφής που διασφαλίζει την επαφή ενός ευρύτερου κοινού με την μεταφρασμένη ξένη λογοτεχνία. Μια ιστορία της μετάφρασης προς τα νέα ελληνικά δεν μπορεί λοιπόν παρά να αποβλέπει στην καταγραφή αυτών των μη αυτοτελώς δημοσιευμένων μεταφράσεων, οι οποίες επιπροσθέτως αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Ενώ όμως για τις αυτοτελώς δημοσιευμένες μεταφράσεις λογοτεχνικών κειμένων προς τα ελληνικά διαθέτουμε τη δίτομη Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας (1801-1950) του Κ. Γ. Κασίνη (2006-2013), όπως και διάφορες άλλες συνεισφορές για τις μεταφράσεις από συγκεκριμένες γλώσσες, για τα μεταφρασμένα κείμενα που έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες, περιοδικά, ετήσια ημερολόγια και ανθολογίες δεν υπάρχει κάποια συγκεντρωτική καταγραφή. Αντίθετα, υπάρχουν αρκετές σημαντικές βιβλιογραφικές μελέτες που αφορούν περιοδικές εκδόσεις του 19ου και 20ού αιώνα και συνεισφέρουν στη χαρτογράφηση του σύνθετου τοπίου των εν λόγω μεταφράσεων, η πρόσβαση στις οποίες ωστόσο απαιτεί συνήθως την επιτόπια επίσκεψη σε βιβλιοθήκες.

Ειδικότερα για τον 19ο αιώνα, οι ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων των δυο παλαιότερων ερευνητικών προγραμμάτων του ΚΕΓ «Η υποδοχή της ξένης λογοτεχνίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα μέσα από τα περιοδικά (1830-1900)» και το «Αρχείο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στον ελληνικό τύπο (εφημερίδες) του 19ου αιώνα (1830-1900)» δεν έχουν για την ώρα αναρτηθεί· ένα μέρος μόνο των ερευνητικών πορισμάτων έχει δημοσιοποιηθεί μέσα από μελέτες που αφορούν συγκεκριμένες θεματικές ή συγκεκριμένα έντυπα. Οι αποδελτιώσεις του ερευνητικού προγράμματος «Θαλής» / «Χρυσαλλίς»: «Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και διαμόρφωση του “εθνικού χαρακτήρα” στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα» του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ (2012-2015), που συμπεριέλαβαν στο πλαίσιο της πρωτογενούς έρευνας στα έντυπα τις μεταφράσεις προς τα ελληνικά, αφορούν δώδεκα περιοδικά της περιόδου 1840-1870, με την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα να εμφανίζει περιορισμένη παρουσία· επιπλέον, προσώρας δεν είναι ανοιχτά προσβάσιμες. Κατά πολύ ισχνότερη είναι η βιβλιογράφηση των μη αυτοτελώς δημοσιευμένων μεταφράσεων κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, όπως άλλωστε και των αυτοτελώς δημοσιευμένων μεταφράσεων, παρότι ο 20ός αιώνας είναι και στην Ελλάδα, όπως και σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, ο αιώνας της μετάφρασης και της αναμετάφρασης. Η μοναδική, διαθέσιμη, ηλεκτρονική ‒και πλούσια‒ βάση «Λογοτεχνικές Μεταφράσεις προς την Νέα Ελληνική. Η μεταφραστική παραγωγή του μείζονος ελληνισμού την περίοδο 1880-2005» αφορά μέρος μόνο του συνόλου των αυτοτελώς εκδεδομένων ή δημοσιευμένων σε έντυπα μεταφράσεων.

Παρά ταύτα, στο πλαίσιο της συγκρότησης της ιστορίας των νεοελληνικών μεταφράσεων, όπως και της ιστορίας του ελληνικού Τύπου, είναι διαθέσιμες πολλές μελέτες που περιλαμβάνουν (και) αναλυτικές καταγραφές μεταφράσεων σε συγκεκριμένα έντυπα.

Με την ελπίδα ότι σύντομα θα είναι προσβάσιμες όλες οι προαναφερθείσες καταγραφές, η βάση δεδομένων Μετάdata επιδιώκει να συνεισφέρει στην έρευνα της ιστορίας της μετάφρασης και της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αξιοποιώντας και αξιοδοτώντας την πλούσια έρευνα στο πεδίο αυτό, προσφέροντας ενιαία πρόσβαση στις καταγραφές που έχουν γίνει στο πλαίσιο ειδικών μελετών και διευκολύνοντας έτσι τη, σε βάθος και από διαφορετικές σκοπιές, μελέτη των σημαντικών αυτών στοιχείων. Στην παρούσα βάση δεδομένων, ο όρος μετάφραση καλύπτει ένα συνεχές διαφορετικών πρακτικών με ρευστά όρια, όπως δηλώνονται από τους όρους μετάφραση, ελεύθερη μετάφραση, απόδοση, διασκευή. Η επιλογή αυτή στηρίζεται στην εννοιοποίηση της μετάφρασης ως μεταγραφής κατά Lefevere (1992), ως πρακτικής δηλαδή που εξ ορισμού χειρίζεται το κείμενο/ Η έννοια της μεταγραφής βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της συζήτησης στις μεταφραστικές σπουδές, με αναφορά σε έναν ανοιχτό ορισμό της μετάφρασης (Nergaard & Arduini 2011; Gentzler 2017), ενώ είναι γενικά παραδεκτό ότι η διάκριση μεταξύ μετάφρασης και διασκευής είναι ιδιαιτέρως δυσχερής (Bassnett 2011) και ιστορικά επικαθορισμένη (Lhermitte 2004). Ο χαρακτηρισμός των μεταφράσεων με αναφορά σ’ αυτό το συνεχές υπερβαίνει κατά πολύ τις φιλοδοξίες της βάσης, στην οποία η εκάστοτε πρακτική που υιοθετήθηκε σημειώνεται εφόσον δηλώνεται ρητά στη δημοσίευση του κειμένου. Με την ίδια λογική, η βάση περιλαμβάνει τόσο αδιαμεσολάβητες ή άμεσες και διαμεσολαβημένες ή έμμεσες μεταφράσεις: ο διαχωρισμός τους δεν εμπίπτει στους στόχους της βάσης, στην οποία σημειώνεται ο τύπος της μετάφρασης σε σχέση αυτή την παράμετρο εφόσον και πάλι ρητά δηλώνεται στη δημοσίευση. Εξίσου περιλαμβάνει και αυτομεταφράσεις και, ενδεχομένως, ψευδομεταφράσεις. Ελπίζουμε ότι τα δεδομένα της βάσης θα δώσουν το έναυσμα για έρευνες σχετικά με τα πολύ ενδιαφέροντα αυτά ζητήματα.

Με την επίγνωση ότι στη λογοτεχνική ιστορία οι ρήξεις συνυπάρχουν με της συνέχειες, τέθηκε ως terminum post quem της βάσης η δεκαετία του 1870, οπότε διακόπτεται η έκδοση του μακροβιότερου φιλολογικού οικογενειακού περιοδικού, της Πανδώρας (1872), και ξεκινά η έκδοση της Εστίας (1876), που προετοιμάζει τη σταδιακή μετάβαση προς τα λογοτεχνικά περιοδικά, ενώ μέσα στην ίδια δεκαετία εμφανίζεται το πρώτο καθημερινό ειδησεογραφικό φύλλο, η Εφημερίς (1873). Δεδομένου ότι ο μεγαλύτερος όγκος του υλικού προέρχεται από εφημερίδες και περιοδικά, κρίθηκε σκόπιμο το ίδιο συμβατικό όριο να ισχύσει για τα ετήσια Ημερολόγια και τις Ανθολογίες ποίησης και πεζογραφίας· άλλωστε, και γι’ αυτές τις έντυπες εκδόσεις η δεκαετία του 1870 συνδέεται με την αποκρυστάλλωση τάσεων και συνηθειών. Ως terminum ante quem της βάσης ορίστηκε, προς το παρόν τουλάχιστον, το 1974, η τομή της Μεταπολίτευσης, οπότε αρχίζει ένας νέος κύκλος της σύγχρονης λογοτεχνικής και πολιτισμικής ιστορίας του ελληνισμού.

Η βάση Μετάdata λειτουργεί ως αναμεταδότης· αντλεί τα βιβλιογραφικά δεδομένα από μελέτες-πηγές που εστιάζουν σε συγκεκριμένα ελληνικά έντυπα, καλύπτουν τόσο τον μείζονα ελληνισμό όσο και τις διασπορικές κοινότητες, και αφορούν αποκλειστικά διαγλωσσικές μεταφράσεις από ζωντανές γλώσσες. Σημαντικό μέρος συναφών μελετών έχουν εκπονηθεί τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών της ειδίκευσης Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και των σεμιναρίων με αντικείμενο την ιστορία των μεταφράσεων, την ιστορία του Τύπου και τις συγκριτολογικές προσεγγίσεις της ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και σε προπτυχιακό επίπεδο (πτυχιακές εργασίες)· τέλος, έχουν ήδη υποστηριχτεί δύο διδακτορικές διατριβές στο συγκεκριμένο αντικείμενο, και μια τρίτη βρίσκεται στο στάδιο της ολοκλήρωσης. Η βάση αξιοποιεί εξίσου τις δυνατότητες της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας και, ειδικότερα, τη σημαντική εμπειρία των ψηφιοποιημένων περιοδικών γενικά και, ειδικότερα, της Βιβλιοθήκης Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών, που, σε συνεργασία με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής και τη Δημοτική Βιβλιοθήκη των Πατρών, έχει συγκροτήσει μια αξιοσημείωτη παράδοση στον χώρο των φιλολογικών λογοτεχνικών περιοδικών με τις ψηφιακές συλλογές «Κοσμόπολις», «Πλειάς» και «Δανιηλίς». Η τεκμηριωμένη ευρετηρίαση των εντύπων και η ανοιχτή πρόσβαση στο ψηφιακό περιεχόμενό τους έχουν εκτιμηθεί ιδιαίτερα από την ελληνική και διεθνή κοινότητα, καθώς είναι συμβατές προς τις σύγχρονες αρχές της ανοιχτότητας και της ψηφιακής επιμέλειας.

Η βάση Μετάdata αποτελεί την πρώτη προσπάθεια συγκεντρωτικής καταγραφής των μη αυτοτελώς δημοσιευμένων μεταφράσεων κειμένων που, σύμφωνα με ένα συμβατικό ορισμό, ανήκουν στην περιοχή της λογοτεχνίας (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο) και την ελεύθερη πρόσβαση στα βιβλιογραφικά δεδομένα. Αποτελεί ένα εν προόδω ψηφιακό έργο, που εντάσσεται στον διεπιστημονικό χώρο των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών, το οποίο προβλέπεται ότι θα ενημερώνεται και θα εμπλουτίζεται διαρκώς, αξιοποιώντας κάθε νέα μελέτη που έρχεται στο φως (επιστημονικές δημοσιεύσεις, πτυχιακές και διπλωματικές εργασίες, διατριβές, κλπ.)